Toen ik net op de middelbare school zat vroeg mijn vier jaar oudere broer of ik wist wat een pedopyrokleptofilatelist was. Geen idee waarom hij dacht dat ik die vraag zou kunnen beantwoorden. Een pedopyrokleptofilatelist is iemand die de ziekelijke neiging heeft om gestolen kinderpostzegels in brand te steken, vertelde hij me toen ik mijn onbenul bekende. Bleek een grap te zijn. Dat hele woord bestaat niet, maar de samenstellende delen herken je. Daar moest ik aan denken toen ik in de roman The Ministry for the Future (2020) van Kim Stanley Robinson het woord monocausotaxophilia tegenkwam. Dat bestaat wél. Als je hieraan lijdt, heb je een voorliefde voor enkelvoudige ideeën die alles verklaren. Bijvoorbeeld ‘de wereld draait om geld’, ‘mensen worden uitsluitend geleid door hun seksdrive’ of ‘marktwerking lost alle problemen op’. Die mensen zijn er, ook in jouw organisatie. Of misschien herken je jezelf erin.

Organiseren in een overzichtelijke en maakbare wereld

Het is heel aantrekkelijk om monocausotaxofiel te zijn. Je bent er dan van overtuigd dat de wereld overzichtelijk, veilig, voorspelbaar en maakbaar is. Dit geeft invulling aan een diepgevoelde behoefte aan beheersbaarheid. De wereld dient zich ingewikkeld en chaotisch aan, maar wordt uiteindelijk bewogen door enkelvoudige oorzaken. Een monocausotaxofiel gelooft in de volgende vier principes.

Enkelvoudige oorzaken

Als er zich een probleem voordoet, zal een grondige analyse je naar de oorzaak leiden. Het is voldoende als je beschikt over kennis van de wetmatigheden die zich voordoen in de werkelijkheid. Deze hebben een ‘als voorwaarde, dan resultaat’- karakter. Je vindt het uitermate bevredigend als je deze oorzaak hebt gevonden. Als je meerdere oorzaken hebt gevonden, dan is de analyse niet diep genoeg gegaan.

Enkelvoudige oplossingen

Het mooie van een enkelvoudige oorzaak is dat je er ook een enkelvoudige oplossing voor kunt bedenken. De oplossing vind je met de rationele probleemoplossingsmethode zoals deze door Herman Koningsveld en Joost Mertens wordt beschreven in Communicatief en strategisch handelen (1992). Kort gezegd komt dit neer op het wegnemen van die ene oorzaak, rekening houdend met de omstandigheden, die je uiteraard zo constant mogelijk houdt. Het wegnemen van de oorzaak leidt tot realisatie van het doel, namelijk het oplossen van het probleem.

Causaliteitsrelaties zonder onzekerheid

Tussen oorzaak en gevolg bestaat een duidelijke en eenduidige relatie. Deze relatie kan moeilijk te doorgronden zijn, maar zij is er wel. Onzekerheid is er niet, wel ruimte voor omstandigheden die je, ondanks je grondige analyse, niet helemaal in beeld hebt. Immers, je beschikt in de werkelijkheid niet over oneindig veel middelen. Had je die wel gehad, dan was een volledige analyse mogelijk geweest.

Knoppen om aan te draaien

Nu je alle relaties hebt doorgrond en enige ruimte hebt gelaten voor ongeziene (nee, geen onvoorziene want dat zou onzekerheid impliceren) omstandigheden kun je ‘aan knoppen gaan draaien’ om de gewenste situatie te realiseren. Je kunt doelgericht gaan handelen. Hier word je heel blij van. De wereld is zoals hij moet zijn: overzichtelijk en voorspelbaar.

Toch heeft de monocausotaxofiel het moeilijk. Hij wordt om de oren geslagen met termen als complex, wensdenken en VUCA (Volatility, Uncertainty, Complexity en Ambiguity). Menige monocausotaxofiel zit in de kast (maar het lijkt me sterk dat het hem ooit is nageroepen op het schoolplein). Wie goed oplet, herkent hem. Het zijn de kleine clues die hem verraden. De bijgewerkte spreadsheet. Het alomvattende projectplan. De uitputtende voortgangsrapportage. En onder zijn laptop steekt nog een stukje van een businesscase uit. Je ziet het wel, maar je laat hem in zijn waarde.

Ploeteren in een chaotische en onzekere werkelijkheid

Hoe graag de monocausotaxofiel het ook wenst, ís die wereld wel zo overzichtelijk en voorspelbaar? De dagelijkse praktijk wijst anders uit. Enkele voorbeelden uit de volatiele (beweeglijke), onzekere, complexe en ambigue werkelijkheid.

Volatiel

Het besluitvormingstraject bij een grote softwareontwikkelaar blijkt veel trager dan de verandering van de wensen van de – in hun ogen – wispelturige klant. Je kunt de schuld van de mislukking van je productintroducties afschuiven op de te snel veranderende voorkeuren van je klanten, maar die hebben daar geen boodschap aan. Als de wereld sneller beweegt dan jij met je organisatie aankunt, is je bedrijf ten dode opgeschreven. W. Ross Ashby beschreef dit reeds in 1956 in zijn Law of Requisite Variety (in An Introduction to Cybernetics, 2022).

Onzeker

Met onvolledige informatie worden besluiten genomen. Dit is onvermijdelijk, omdat er een keuze moet worden gemaakt voordat onderzoek antwoorden kan produceren, áls deze informatie al beschikbaar kan komen. Een grote bank moest besluiten of het een autoverzekering zou introduceren, maar wist niet wat de concurrent zou doen. Meerdere scenario’s werden ontwikkeld en zo goed als mogelijk voorzien van waarschijnlijkheden. Pas bij introductie bleek het zwartste scenario juist: de concurrent deed een veel aantrekkelijker aanbod.

Complex

De ingreep van het senior management van de eerder genoemde bank bleek totaal onverwachte gevolgen te hebben. Het probleem dat moest worden opgelost was dat er te weinig aan de klant werd gedacht. Om het klantbewustzijn te vergroten moest er in elk overleg worden geteld hoe vaak het woord ‘klant’ viel. Het effect? De voorzitter opent de vergadering en zegt: ‘Klant, klant, klant, klant, klant. Vijf keer. Noteer jij dat even?’ De notulist noteert ‘5x’. Gaming the system. Niemand neemt de zorg van het senior management nog langer serieus.

Ambigu

Een organisatie moet kostenefficiënt zijn en dus zo weinig mogelijk bedrijfsmiddelen verspillen om vandaag in de markt te overleven, maar moet tevens innovatief zijn om ook morgen te kunnen voorzien in de veranderde behoeften. Lang niet alle innovaties lukken. En mislukte innovaties vormen per definitie een verspilling van middelen. Je kunt dus niet tegelijkertijd kostenefficiënt én innovatief zijn. Toch moet je wel. De organisatie moet met ambiguïteit kunnen omgaan. Geen gemakkelijke opgave.

Is de monocausotaxofiel wereldvreemd?

Wat gebeurt er als de monocausotaxofiel de VUCA-wereld ontkent en handelt alsof deze voorspelbaar en maakbaar is? Je ziet het effect in organisatieveranderingen die volgens een groot en meeslepend plan worden doorgevoerd. Zeventig procent mislukt. De oorzaak daarvan ligt, volgens de monocausotaxofiel, in gebrek aan planning. Een nóg betere planning had de mislukking kunnen voorkomen. Is hij wereldvreemd? Een milde houding past. Waarschijnlijk is hij opgegroeid in een (academische) wereld die uitging van maakbaarheid. Door de ontwikkeling van economische modellen en de introductie van krachtige computers vatte het idee post dat we de wereld naar onze hand konden zetten. Als je dit van jongs af aan is bijgebracht, wordt het een basisovertuiging en verander je in een monocausotaxofiel. Basisovertuigingen zijn moeilijk te veranderen, zeker als je gebeurtenissen in de werkelijkheid niet goed kunt waarnemen door de bevestigingsbias. De nieuwe generatie groeit op met een andere kijk op de wereld. De overtuiging dat de wereld voorspelbaar en maakbaar is verliest terrein. One birth and one funeral at a time.

Dit is de inleiding van het eerste deel van het boek Systemisch organiseren in de praktijk. Wil je verder lezen? Bestel dan je eigen exemplaar!

Organisaties zouden tegenwoordig niet kunnen overleven als ze niet wendbaar zijn. Je komt vaak de term VUCA-wereld tegen om dit te onderbouwen. De suggestie wordt gewekt  dat de wereld vroeger simpel, rationeel, rechtlijnig en voorspelbaar was. Het prettige en nostalgische ‘Toen-was-geluk-nog-heel-gewoon’ gevoel. Met het acronym VUCA, dat staat voor Volatile, Uncertain, Complex en Ambiguous, willen we uitdrukken dat de wereld er tegenwoordig heel anders uit ziet dan toen. Dat het nu allemaal niet meer zo eenvoudig is en dat we leven in onzekere tijden. Er is de afgelopen eeuw veel veranderd, maar waar we vaak alleen denken aan technologische ontwikkelingen en over disruptieve innovatie, zijn de grootste veranderingen van sociaal maatschappelijke aard geweest.

Het Nederlands Mijnmuseum

Een plek waar dit prachtig geïllustreerd wordt is het Nederlands Mijnmuseum in Heerlen. De op 1 mei nieuw geopende locatie van dit museum zet je aan het denken en met beide benen weer stevig op de grond. Grote veranderingen gaan daar niet over een nog betere iPhone, een Smart TV of een elektrische auto. Ze gaan over grote maatschappelijke veranderingen zoals de kerk die haar macht verliest, mijnen die gesloten worden, emancipatie van de vrouw en de ontzuiling van onze maatschappij.

Het zwarte goud

Het is nog niet eens zo heel erg lang geleden dat koempels in deze streek iedere dag diep onder de grond de gitzwarte steenkool naar boven haalden. In 1974 sloot de laatste mijn en daarmee kwam een eind aan een tijdperk. Als je door het museum dwaalt dan zie je de uitgestalde gereedschappen die ze gebruikten en de invloed van de mechanisatie door de tijd heen op de gebruikte technieken. De zwart-wit foto’s sluiten naadloos aan bij het beeld dat we nog altijd hebben van de pikzwarte steenkool, het industriële landschap en de mannen die elkaars ruggen wasten na een dag hard werken onder de grond. Ook de grauwe schaduwzijde wordt in het museum pijnlijk zichtbaar gemaakt. Stoflongen, ongelukken en ander persoonlijk leed hoorden ook bij het dagelijks leven, net als de ellende  tijdens de periode na de sluiting van de mijnen met veel werkloosheid, psychische problemen, criminaliteit, drugsoverlast en armoede.

Ook de mooie kanten van het leven worden belicht in het museum. Het verenigingsleven bloeide in de streek en voor heel veel mensen zorgden de mijnen voor economische voorspoed. Het gaf het leven een gouden randje. Het is geen toeval dat het museum gevestigd is in een monumentaal warenhuis waar in de jaren 50 en 60 de nieuwste mode werd verkocht. Het tentoongestelde setje krulspelden, de eerste stofzuigers, een tv en lp’s laten zien dat het veel mensen economische goed ging. Toch viel het mij op dat heel veel spullen die ze toen al hadden nu nog steeds te koop zijn. Ze zien er nu anders uit, zijn minder doorontwikkeld, maar toch. We hebben nu mobieltjes en computers, maar voor de rest zijn de verschillen niet eens zo heel erg groot.

De echte verandering

Op sociaal maatschappelijk vlak zag de wereld er wel heel anders uit dan nu. De emancipatie moest nog op gang komen. Zodra een vrouw trouwde werd ze verplicht ontslagen om huisvrouw te worden. Ook de kerk had nog enorme invloed. Meneer pastoor kwam bij je thuis om te vragen of er al weer nageslacht op komst was. De verzuiling was nog overal duidelijk te zien en had grote invloed op het dagelijks leven. Met wie je om mocht gaan, bij wie je je spullen kocht, welke muziek je luisterde en van welke club je lid was. Je was daar lang zo vrij niet in als tegenwoordig. De mijnen zorgden voor de bouw van hele wijken waar de koempels met hun gezinnen woonden. De sociale controle was er sterk. Men zorgde voor elkaar, maar dat ging niet altijd vrijwillig. In geval van woningnood kon je zomaar een nieuwe huisgenoot toegewezen krijgen. Dat is vandaag echt ondenkbaar.

Een kleurrijk toekomstperspectief

Op de bovenste verdieping schetst het museum een kleurrijk toekomstperspectief. Allerlei nieuwe initiatieven worden getoond die laten zien dat de streek zich uiteindelijk grotendeels heeft hersteld van de sluitingen en zich ook nu nog steeds verder ontwikkeld. Het museum toont beelden van nieuwe bedrijvigheid. Een kantoor van het CBS is in Heerlen gevestigd en je kunt er zelfs skiën of, voor de echte durfals, van een spectaculair mountainbike parcours gebruik maken. Maar belangrijker nog dan deze economische ontwikkelingen, zijn de initiatieven om de streek op sociaal maatschappelijk gebied weer een gezonde kleur te geven. Pas nadat deze waren opgestart werd het gebied weer leefbaar en verminderden armoede en criminaliteit.

Zuid Limburg leert ons dat wendbaar zijn betekent dat je op de eerste plaats de veerkracht nodig hebt om je aan te passen en bij te dragen aan sociaal maatschappelijke veranderingen. Zulke veranderingen zijn er altijd geweest en steeds weer zijn we als mens in staat geweest om ons aan te passen. Dat is vaak met vallen en opstaan gebeurd. In Zuid Limburg lag in de jaren 70 de focus alleen op economische maatregelen en heeft het tientallen jaren geduurd voordat sociaal maatschappelijke initiatieven opgezet werden. Pas toen dat laatste gebeurde werd de weg omhoog weer ingezet en profiteerde ook de economie. Deze vertraging heeft veel onnodig leed veroorzaakt en daarom moeten we niet vergeten uit onze eigen geschiedenis wijze lessen te trekken.

Focus op sociaal maatschappelijke vraagstukken

Je hoeft niet wendbaar te zijn voor economisch gewin of omdat je bang moet zijn dat jouw concurrent net iets eerder een product op de markt brengt. Daarmee komt je bestaansrecht heus niet direct in gevaar. Je moet wendbaar zijn om om te kunnen gaan met de grote vraagstukken waar we als mensheid nu mee te maken hebben. Het klimaat, de zorg, de vergrijzing, de voedsel voorziening, de woningcrisis en armoede en kansen ongelijkheid. Het zijn allemaal vraagstukken waar we ons als maatschappij op moeten voorbereiden en waar je als organisatie een rol in speelt en je dus op moet voorbereiden. De een moet gedwongen zijn veestapel inkrimpen, de ander kan geen personeel vinden en bij weer een ander zijn de wachtlijsten schrikbarend lang. Ieder heeft zijn eigen problemen, maar of je nu CEO bent van een grote multi-national, bestuurder bij een overheidsorganisatie of een boer of zzp’er, de veranderingen gaan sowieso komen en die zullen hun effect hebben op de mensen om je heen en de maatschappij waarin we leven. De economische gevolgen zullen groot zijn, maar economische maatregelen zijn kansloos als we de sociaal maatschappelijke kant verwaarlozen.

Net als vele koempels die dachten dat het wel niet zo’n vaart zou lopen, loop je het risico in een heel diep zwart gat te vallen als je te lang afwacht of de verandering ontkent. Het enige alternatief is om nu al rekening te houden met het onvermijdelijke en met elkaar op zoek te gaan naar een kleurrijke toekomst. Zuid Limburg bewijst dat het kan.